فرهیختگان : درباره اکران فیلم «ساز دهنی» ساخته امیر نادری و کمی هم درباره فیلمسازش چند سوال از احمد طالبی‌نژاد، منتقد سینما و مستندساز پرسیده‌ایم که در پی می‌آید.

اهمیت اکران این فیلم‌ها در گروه سینما هنر و تجربه چیست؟
کاری را که در گروه هنر و تجربه و کانون فیلم یا سینماتک خانه هنرمندان می‌کنند، قابل‌ستایش است؛ اینکه هر از گاه فیلم‌های قدیمی‌‌ای را که دوران جوانی ما را شکل می‌دادند، برای ما و نسل جدیدتر نمایش می‌دهند. نسل ما به‌شدت مدیون این فیلم‌ها و این سینماگران هستند، به‌خصوص فیلم‌های کانونی؛ یعنی فیلم‌هایی که توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تولید می‌شد و این فیلم‌ها به‌رغم تنوع در موضوع و پرداخت، ویژگی مشترکی داشتند و متعلق به سینمای نوگرای ایران بودند. این فیلم‌ها باعث شدند نسل ما به‌طور کلی از «فیلم‌فارسی» فاصله بگیرد. شخصا خودم در دوره دانشجویی این فیلم‌ها را دیده‌ام. آن زمان مسئول کمیته فیلم دانشجویی دانشگاه اصفهان بودم. بعضی از این فیلم‌ها را چندین و چند بار دیده‌ام. می‌توانم بگویم خاطرات زیادی از این فیلم‌ها دارم.شاید بتوان گفت آینده من را همین فیلم‌ها رقم زدند؛ یعنی بعد از دیدن فیلم‌هایی مثل «مسافر» عباس کیارستمی، «ساز دهنی» امیر نادری و «سفر» بهرام بیضایی، همان فیلم‌هایی که من نامش را گذاشته‌ام فیلم‌های کانونی، اینها باعث شده‌اند من اساسا از فیلم‌فارسی بدم بیاید. خیلی خوشحالم که این فرصت پیش آمده که نسل جوان هم دوباره این آثار را که سال‌های سال بیهوده در انبارهای کانون خاک می‌خوردند، تماشا کنند و ببینند که فیلمسازان بزرگی مانند کیارستمی و مسعود کیمیایی، امیر نادری، بهرام بیضایی و ناصر تقوایی در آن سال‌ها در برابر جریان موسوم فیلم‌فارسی چه آثار ارزنده و ارزشمندی خلق کردند.

نادری و فیلم‌هایش چقدر در سینمای ایران تاثیر‌گذار بودند؟
تاثیر‌گذاری امیر نادری بیشتر از جهت شیوه فیلمسازی‌اش بود. اگر بخواهیم مختصات کار او را دنبال کنیم این است که موضوعات اجتماعی را دنبال می‌کرد و به شکل پارتیزانی یا چریکی هم فیلم‌هایش را می‌ساخت. بعد‌ها هم که حتی فیلم‌های بلند ساخت، این شیوه را دنبال کرد. با بودجه کم فیلم می‌ساخت و این موضوع خیلی به موقع در ذهن نسلی که بعد از انقلاب وارد فیلمسازی حرفه‌ای شدند، تاثیر گذاشت. بعضی وقت‌ها می‌شود با شرایط محدود امکانات و سرمایه کم فیلم ساخت. مثلا فیلم اولش «خداحافظ رفیق» را آن‌طور که من شنیده‌ام و دیگران هم گفته‌اند با ۱۰۰ الی ۱۲۰ هزار تومان با قرض و قوله‌ای که از این و آن فراهم کرده بود، ساخت. بخشی از بودجه را سعید راد بازیگر اصلی‌اش تامین کرده بود. این شیوه بعد‌ها کم و بیش رایج شد، البته بیشتر در دوران پس از انقلاب و نسل فیلمسازی که آمدند، فیلم‌هایی را با بودجه پایین و امکانات محدود ساختند که این را تا حدودی مدیون امیر نادری هستند.

به نظر شما اکران این فیلم در حال حاضر چه اهمیتی می‌تواند برای نسل امروز داشته باشد؟
فیلمسازان جوان ببینند که پشت سرشان چه اتفاقاتی افتاده است و فکر نکنند خودشان کاشف این تجربه‌ها هستند. این تجربه‌ها در گذشته اتفاق افتاده است. حالا غیر از مقوله فیلمسازی هم شرایط اجتماعی آن زمان را متوجه بشوند که نسل گذشته و آدم‌های خرده‌پا و محروم جامعه چه وضعیتی داشته‌اند. چون اغلب فیلم‌ها، نمایش همان محرومیت و تلاش برای رهایی از این موقعیت است.

خود فیلم «ساز دهنی» چطور؟
«ساز دهنی» یک فیلم چندوجهی است که می‌توان تعبیر سیاسی برایش کرد. تعبیر اجتماعی هم دارد. تعبیر فلسفی هم می‌توان برای آن کرد. فیلم خیلی مهمی است بین فیلم‌هایی که گفتم. در فیلم به بحث استعمار و استثمار شدن اشاره‌هایی شده است. پسرکی که صاحب ساز است نامش عبدولو است. عبدولو سوار پسرکی شده که عاشق ساززدن است. اسمش امیرو است. امیرو او را به مدرسه و بازار می‌برد. ما تعبیرمان همان استثمار است. در انتهای فیلم، امیرو ساز دهنی را پرت می‌کند وسط دریا. این بحث رهاشدن از هرگونه وابستگی است و هر چیزی که باعث می‌شود آدم به خاطرش تن به خفت بدهد. بحث مسائل اجتماعی طبقاتی است و حتی بحث فلسفی هم دارد.

اگر امیر نادری الان برگردد ایران آیا با این شیوه فیلمسازی که الان موجود است می‌تواند فیلم خودش را بسازد؟
اولش شما باید ببینید خودش می‌خواهد برگردد و میلی دارد با این وضعیت موجود برای سینمای اجتماعی برگردد؟ دوم اینکه اگر بیاید چگونه و چه خواهد شد، من اصلا نمی‌دانم. فیلمسازانی که اینجا بوده‌اند و برادری‌شان را ثابت کرده‌اند، هزار جور مشقت را باید تحمل کنند مثل کیانوش عیاری که برای فیلم آخرش این بلاها به سرش آمد. چه اصراری داریم که امیر نادری برگردد؟ البته من دلم می‌خواهد که برگردد. خیلی جایش در سینمای ایران خالی است. ولی فکر نمی‌کنم که چنین اتفاقی بیفتد. ما باید سعی کنیم که امیر نادری‌های دیگر نروند. الان دوباره موج کوچکی از مهاجرت فیلمسازان جوان ما به آن طرف مرزها شروع شده است. باید جلوی امیر نادری‌های بعدی را گرفت که نروند. او که حالا سی سال است رفته، خیلی هم میل به برگشتن ندارد.
منبع: