هنر و تجربه/ امیر محقق: «۲۰۰۱: یک ادیسه فضایی » ساخته استنلی کوبریک تقریبا نیازی به معرفی ندارد. شاهکار سال ۱۹۶۸ این کارگردان خوش قریحه، در زمان خود به لحاظ بصری و هنری بسیار فراتر از سیستم معمول فیلم سازی بود و به نوعی قوانین کلاسیک هالیوود را تغییر داد. فیلمی که بر اساس فیلم نامه آرتور سی کلارک که با همکاری خود کوبریک و متاثر از داستان کوتاه کلارک با نام «نگهبان» نوشته شده است. کلارک هم زمان یک رمان با عنوان همین فیلم نیز نوشت که پس از پخش شدن فیلم آن را منتشر کرد. داستان این فیلم در مورد رویارویی میان بشر و یک مونولیت (تخته سنگ) سیاه اسرارآمیز است که ظاهرا در تکامل انسان اثرگذار بوده و در سفر فضانوردان به سیاره مشتری، مشخص می شود که از سوی یکی از آن مونولیت ها سیگنالی خطرناک به سمت زمین فرستاده می شود.
موضوعاتی از قبیل تکامل بشر، تکنولوژی، هوش مصنوعی و زندگی بیرون از زمین از دستمایه های داستان این فیلم است. فیلم از لحاظ تکنیک، جلوه های ویژه پیشرو، تصویرسازی مبهم، استفاده از صدا به جای روش‌های روایت سنتی و هم چنین دیالوگ های موجز ویژگی های قابل توجه زیادی دارد. ادیسه فضایی، شاخص ترین اثر کوبریک به لحاظ کاوش او در ارتباط انسان با تکنولوژی، نگاه به خشونت و ساختار های اجتماعی محسوب می شود. اثری که شاید در زمان خود به اندازه کافی قدر ندید و انتقادات زیادی به آن وارد می شد اما، به مرور زمان جایگاه محکمی در تاریخ سینما پیدا کرد و هم چنان فیلمی تازه و زنده است.
فیلم فضای غریبی دارد. اولین کلامی که در فیلم شنیده می شود بعد از گذشت حدود نیم ساعت از فیلم است و در مدت زمان فیلم، کمتر از چهل دقیقه دیالوگ رد و بدل میشود و قسمت اعظمی از فیلم یا در سکوتی مرگبار می گذرد یا صدای تنفس بازیگران را در لباس فضایی شان می شنویم. اما این باعث نمی شود، حتی برای لحظهای فیلم، خسته کننده به نظر برسد.
۲۰۰۱:یک ادیسه فضایی در ۳ بخش به نمایش در می آید.در بخش اول زندگی میمونهای اولیه به نمایش درمیآید که بر سر غذا با موجودات دیگر در جدال هستند. در این بخش برخورد میمونها با یک تخته سنگ سیاه، به عامل ارتباط آنها با فضای اطرافشان تبدیل می شود. بخش دوم، در زمان معاصر می گذرد، عده ای به این تکه سنگ ۴ میلیون ساله برخورد می کنند اما از ماهیت آن اطلاعی ندارند. بخش پایانی هم یک سال و نیم بعد از این ماجرا را نشان می دهد که سفینه ای برای بررسی این سنگ به سیاره مشتری اعزام شده و دلیل آن هم ساطع شدن امواجی از سوی آن و به سمت زمین است. اما در ادامه داستان اتفاقاتی پیش می آید که برای اولین بار، موضوع خیزش کامپیوترها علیه انسانها در آن مطرح شد.
گفته می شود در آن زمان هیچ کمپانی حاضر به سرمایه‌گذاری روی :۲۰۰۱ یک اودیسه فضایی نشد و کوبریک مشقت های فراوانی برای ساخت این فیلم که موضوع نسبتا ناشناخته ای برای آن زمان داشت تحمل کرد.او مدت زیادی را صرف جلوه های ویژه فیلم کرد و از متخصصان خواست به راهکارهای تازه‌ای بیندیشند. افسانه برداشت‌های فراوان کوبریکی هم با اودیسه آغاز شد. ادیسه که حتی یک سال قبل از سفر نیل آرمسترانگ به ماه در سال ۱۹۶۹، ساخته شده برای اولین بار در هالیوود، از ناسا همکاری گرفت و برای به تصویر درآوردن فضا، مشاوره های زیادی از آن ها گرفت. این فیلم فیلم سازی در ژانر علمی تخیلی را هم دگرگون کرد. ریدلی اسکات، خالق فیلم های «بلید رانر» و «پرومته» در گفت و گویی در جشنوار ونیز ۲۰۰۷ در مورد فیلم کوبریک گفته:« ادیسه فضایی یک بدعت گذار در ژانر علمی تخیلی بود و در همه چیز بی نظیر بود. در نورپردازی، فضا سازی و جلوه های ویژه. این فیلم باعث شد تا فیلم های ژانر علمی تخیلی ای که بعد از آن ساخته شد، به اجبار از آن نمونه برداری کنند و آن را سرلوحه قرار بدهند. حتی می توان گفت این فیلم در این ژانر به اوج رسیده و گونه علمی – تخیلی بعد از ادیسه فضایی مرده است». پس از آن هر فیلم فضایی دیگری ساخته شد به ناچار با ادیسه فضایی مقایسه می شد و با متر و معیار آن، وزن می شد.
جدا از جلوه های ویژه استادانه فیلم، که تکنولوژی جدیدی را وارد صنعت جلوههای ویژه کرد، چهره پردازی اثر هم بسیار بیهمتا است. در بخش ابتدایی فیلم که میمون هایی در فیلم حضور دارند آنقدر گریم و ماسک های بازیگران در لباس میمون ها، به صورت حرفه ای کار شده بود که تصور می شود از میمون های واقعی برای این صحنه ها استفاده شده است.
تجربه علمی تخیلی کوبریک، داستان خود را از طریق تصویرسازی و سیگنال های سوتی و مقدار کمی دیالوگ های کاراکترها روایت می کند. در صحنه های زیادی از فیلم، موسیقی ارکسترال گوش نوازی شنیده می شود. عنوان این فیلم نفس گیر و شاعرانه خالق «چشمان کاملا بسته» و «غلاف تمام فلزی»، یعنی اودیسه، در زبان انگلیسی به معنای سفر دور و دراز است و اصلیت این واژه هم به ادیسه اثر هومر باز می گردد و دلیل آورده شدن سال ۲۰۰۱ ، این است که نشانگر اولین سال هزاره بعدی و نمادی از شروع قرن جدید است. کوبریک در ساخت ادیسه از فیلم «فتح فضا» به کارگردانی جورج پال که سال ۱۹۵۵ ساخته شده نیز الهام گرفته است.
اثر نبوغ آمیز استنلی کوبریک با وجود این که امروزه یکی از بهترین فیلم های تاریخ به حساب می آید اما حتی نامزد بهترین فیلم اسکار هم نشد و در بخش های بهترین کارگردان، بهترین طراحی صحنه ، بهترین فیلم نامه اریجینال و بهترین جلوه های ویژه کاندیدای دریافت اسکار شد و از این بین فقط توانست جایزه جلوه های ویژه را دریافت کند و در دیگر شاخهها بی نصیب ماند. این فیلم جریان ساز، با بودجه ای ۱۰٫۵ میلیون دلاری ساخته شد و در فروش جهانی آن حدود ۱۹۰ میلیون دلار بودهاست.
در تاریخ، فیلم های معدودی وجود دارند که ذهن ما را دچار تغییراتی بکنند، تصویرهایی از ناشناخته ها به ما بدهند و بر افکار و عقایدمان تأثیر بگذارند. ۲۰۰۱: یک ادیسه فضایی به طور قطع از زمره این فیلم ها ست.
منابع: filmsite و Imdb
