هنروتجربه: نمایش فیلم مستند «اربعین» به کارگردانی ناصر تقوایی از شبکه مستند سیما بهانه گفت‌وگوی روزنامه شرق(بهناز شیربانی- چهارشنبه ۲۹ مهر) با فرهاد ورهرام مستندساز نام آشنای کشورمان است. خواندن صحبت‌های یک مستندساز درباره ویژگی‌های هنری و اجتماعی مستندی که تقریبا ۴۵ سال پیش ساخته شده، خالی از لطف نیست.

 مستند «اربعین»در بین مستندهای ناصر تقوایی به زعم منتقدان و اهالی ســینما بهترین اثر مستند او محســوب می‌شود. شاید به این دلیل که از همان امکانات و ابزارهای اندک موجود بهترین استفاده را در انتقال مفهوم فیلم کرده
اســت. نظر شما در باره ویژگی‌های هنری این مستند چیست؟
من این مســتند را دوســت دارم و چندین بــار آن را دیده‌ام. از نظر من تمامی مســتندهای ناصر تقوایی در نوع خود جذاب و منحصربه فردند. این مستند با نگاه به آیینی خاص در بوشهر ساخته شده‌است و زیبایی شناسی حساب شده‌ای دارد. زاویه دوربین، مونتاژ و ریتم استفاده درست از صدا در این فیلم مثال زدنی است حتی ممکن است در صحنه‌هایی ربط زیادی به تصویر نداشته باشد اما تداوم ســاختاری بــه مجموعه فیلــم می‌دهد. اما موضوع دیگری که بد نیست در اینجا درباره این مستند اشــاره کنم آن است که متأســفانه گروهی که کارهای تحقیقاتی درباره ســینما انجــام می‌دادند، به‌خصوص در سال‌های ۱۳۵۷، مســتند آقای تقوایی را قوم نگاری یا مردم شناســی تلقی و آن را در این گروه دســته‌بندی می‌کردنــد. این دســته‌بندی فیلم را پایین‌تــر از جایگاه واقعی‌اش قرار می داد. ســاختار فرم گرایانه یا شاعرانه فیلم مرتبــه دیگری دارد. از نظر من مســتند «اربعین» قوم نگاری یا مردم شناســی نیســت چراکه آن دسته از مستند تعبیر و تعریف خودش را دارد. شــاید به دلیل پرداختن به خطه‌ای خاص این تلقی قوت گرفته است. این فیلم فرم گراست و نشــان دادن یک آیین سنتی که تنها در بوشــهر انجام می‌شود، منحصربه فرد است. آشنایی تقوایی با این فضاها و آیین به بهترشدن کیفیت اثر کمک کرده اســت. بدون شــک آیین‌هایی که در این فیلم می‌بینیم، دیگر در این ســال‌ها تکرار نمی‌ شــوند و شکل‌شــان تغییر کرده اســت. اگر بخواهیم از شکل صحیح اجــرای آیین های محرم باخبر شــویم باید این مستند را ببینیم. امروز دیگر لباس‌ها و حرکت و فضای سنتی این آیین به شکل سابقش وجود ندارد. از نظر من این فیلم حتی دارای رگه‌های سیاســی نیز هست. این فیلم در ظاهر فرم گراست اما دغدغه‌مندی روشنفکری دهه ۴۰ نیز در این فیلم مستند دیده می‌شود.

از نظر شــما نگاه ناصر تقوایی از زمان ســاخت «اربعین» تــا «تمرین آخر» چقدر تفاوت داشــته است؟
بــرای تقوایی ابزارها تغییر می کند و ممکن اســت هربار از امکانات بیشتری برای ساخت فیلمش استفاده کند اما هیچ وقت دقت، ظرافت، وسواس و نکته بینی در فیلم های او تغییر نمی کند. نگاه ویژه او به تصویر تغییر نمی کند. ناصر تقوایی از معدود فیلم
ســازانی است که ایــن نگاه در همه فیلم هایش دیده می شــود و دقت و ظرافت عنصر جدانشدنی فیلم های اوست.

مســتندهای «اربعین»، «باد جن» و «موسیقی جنوب» ســه گانه فیلم های تقوایی درباره موسیقی و آیین های مذهبی جنوب ایران اســت، این آثار را چطور ارزیابی می کنید؟
نگاه تقوایی در ســاخت این آثار ســتودنی است. از نظر من «بادجن» اثر به مراتب سیاسی‌تری است. از نگاه من او از طریق نشان دادن آیین های خاص دغدغه‌های سیاسی و اجتماعی اش را بیان کرده است.

فکر می‌کنید چرا مستندهای تقوایی هیچ‌گاه به سمت مستند داستانی نرفت؟
به هرحال این ترجیح او بوده اســت. او در فیلم‌ها و سریال‌هایش نشان داده که روایت داستانی را خوب بلد است.

به هرحال شــروع کار ناصر تقوایی با ســاخت مســتندهایی از این جنس و ظاهــرا ادای دینی به ابراهیم گلستان و فرخ غفاری بوده است هرچند که نگاه مستقل هم در کار لحاظ می شد. نظر شما در این رابطه چیست؟
در آن زمان آدم های بزرگی بوده اند که ناصر تقوایی می توانسته از آنها تأثیر بگیرد و ناصر تقوایی جوان هم قطعا تحت تأثیر استادانش بوده و به نوعی رابطه استاد و شاگردی مطرح بوده است.

به عنوان یک مستندســاز تأثیر مستندهای ناصر تقوایی را بر جریان سینمای مستند چگونه می بینید؟
آثار ناصر تقوایی جزء آثار کلاســیک سینمای مستند ایران اســت. ویژگی آثار او این است که بعد از گذشت همه این ســال ها هنــوز هم جذاب و دیدنی اســت و ایــن نکته مهمی اســت. چراکه در طول این ســال ها مســتندهای بســیاری ســاخته شــده که جوایز زیادی گرفته و در خارج از ایران نمایش داده شــده اما ماندگار نبوده‌اند. حال اینکه مســتندهای تقوایی فارغ از تمامی اینها هنوز هم جزء بهترین هاست و دیدنی است.