هنر و تجربه – امیر محقق: جلسه نقد و بررسی مستند «حمید هما» ساخته محمدعلی سجادی یکشنبه ۱۵ آذر با حضور این کارگردان و محمدرضا مقدسیان به عنوان منتقد در خانه هنرمندان ایران برگزار شد.

در شروع جلسه سجادی با یاد کردن از حمید سمندریان و هما روستا به عنوان وزنه‌های تئاتر و سینما این توضیح را داد که مستند حاضر، کوتاه‌شده و گفت‌و‌گوهای مفصل‌تری با هما روستا در یک نسخه چهار ساعته گنجانده شده است.او سپس به درخواست مقدسیان کمی در مورد چگونگی ساخت این مستند توضیح داد: «برای نکوداشت هما روستا در جشنواره فیلم فجر، از من خواسته شد تا فیلمی هشت دقیقه‌ای بسازم. زمان خیلی کمی داشتیم چون هما روستا ۶ روز بعد باید سفر می‌کرد به آلمان؛ به همین دلیل همه‌چیز به شکل خودجوش پیش رفت. فقط تدوین کار حدود یک سال و نیم طول کشید که دلیلش این بود که حمید سمندریان ۸۰ سال عمر داشت که ۶۰ سال آن را کار کرده بود. اگر برای هر کدام از این دو نفر ۵۰ سال کاری را در نظر بگیریم، می‌شود ۱۰۰ سال که باید تلاش می‌کردیم تا آرشیو تصویری آن را بدست بیاوریم. بنابراین ما با چنین حجمی از متریال روبه‌رو بودیم. در نسخه طولانی‌تر کمی تحقیقانه‌تر فیلم ساختیم و ارائه کار به نسلی که این دو هنرمند را نمی‌شناسد را در نظر داشتیم. در آخر باید بگویم که تدوین این کار هنوز ادامه دارد و سمندریان و روستا هنوز در من جاری‌اند». این کارگردان همچنین در پاسخ به اینکه قبلاً نیز سینمای مستند را تجربه کرده یا خیر گفت: «تجربه مستند داشتم. سال ۷۴ مستندی ساختم به نام «تپه» که در مورد منطقه زورآباد کرج بود. سه گانه‌ مستندی به نام «مرکب راز» را هم کار کرده بودم و تجربه حمید هما ناگهان اتفاق نیفتاد. البته  من مستندساز نیستم و خودم را روایت‌گر و برآمده از سینمای داستانی می‌دانم. وقتی دوربین‌های دیجیتال به بازار آمدند، حس کردم بهترین وقت است برای اینکه خودم را رها کنم و دوباره به بازسازی خودم بپردازم. ساخت این مستند در ادامه راه رها شدن و البته ادای دین به حمید سمندریان و هما روستای بزرگوار و تئاتر ایران بود.»

در ادامه مقدسیان که به عنوان مجری – منتقد جلسه را اداره می‌کرد، از چالش‌های سر راه ساخت این مستند از سجادی پرسید که کارگردان این‌گونه پاسخ داد: «سینمای تجربی یک ویژگی دارد که البته این روزها به ویژگی غالب آن تبدیل شده است و آن‌هم این است که خارج از روایت کلاسیک عمل کنی و به وقایع طبیعی و روزمره زندگی بپردازی. نیما یوشیج هم در مورد شعر و زبان این را می‌گوید که باید به طبیعت زبان برگردیم. من هم با این فیلم همین کار را کردم. تنها چیزی که کمک‌مان کرد رفاقت بین من و حمید لبخنده و هما روستا بود. اگر این فیلم را نمی‌ساختیم دیگر سندی از سمندریان و روستا نبود. حمید هما محصول شکار لحظه است.»

در بخش دیگری از این نشست منتقد برنامه، از صمیمی بودن فضای حمید هما گفت: « فضای فیلم منتقد را خلع ید می‌کند. وقتی صحبت از مستند می‌شود منتقد به دنبال ردپای کارگردان در اثر می گردد که آیا حضورش غلبه دارد یا خیر؛ که در این فیلم حضور سجادی گل درشت نیست.» و این پرسش را از سجادی کرد که چطور به این فرم رسیده است. سجادی هم صمیمی بودن فیلم را ویژگی حمید هما دانست: «با این‌که با دو غول تئاتر و سینما طرف بودیم اما دنبال فیل هوا کردن نبودیم. سمندریان با این‌که پدر تئاتر مدرن ایران به حساب می‌آید اما در ۸۰ سالگی هنوز هم یک بچه بود. سعی کردم مرعوب این دو بزرگ نشوم و فضا را صمیمی دربیاورم. برای ترسیم فضای ذهنی این دونفر نیز از آنچه خودشان با آن درگیر بودند، یعنی سینما، استفاده کردم و از آرشیو‌ فیلم‌های سینمایی بهره گرفتم. فقط می‌خواستم مخاطب بداند که این دو کی به دنیا آمدند، چه کار کرده‌اند و دغدغه‌هایشان چه بوده است. به هر حال با سمبل‌های تئاتر طرف بودیم.»

مقدسیان نقدش به فیلم را این چنین ادامه داد: «محمدعلی سجادی تیزهوشی به خرج داده و تحت تأثیر حضور این دو بزرگ (سمندریان و روستا) قرار نگرفته است.در واقع کارگردان درایت به خرج داده و با آرشیوهای تصویری و بزرگی این دو نفر زیاد بازی نکرده است». دلیل نام‌گذاری فیلم، «حمیدهما» هم از دیگر مسائل مطرح شده در جلسه نقد و بررسی بود. سجادی توضیح داد: «این اسم در ذهنم جوشید و مسأله حجم فیزیکی این دو نفر در مستند مهم نبود. ما از زاویه دید هما روستا به سمندریان نگاه می‌کنیم». سجادی همچنین در مورد ساختار فیلم و اینکه چرا از شاگردان سمندریان اثری در مستند نیست بیان کرد: «من ساختمان آزادی را برای فیلم تعریف کردم. فیلم آگاهانه آزادی دارد. اگر می‌خواستیم جور دیگری کار کنیم و شاگردان سمندریان را هم بیاوریم، فیلم شکل آکادمیک به خود می‌گرفت. بیشتر خصوصیت زیست این دو نفر برایم اولویت داشت. می‌خواستم همانطور که خودم به واسطه رفاقتم، آن‌ها را می‌شناختم، به شما بشناسانم.»

در ادامه جلسه یکی از حضار و مخاطبین حاضر در جلسه انتقاد خود را مبنی بر کشدار بودن و شباهت آن به یک گزارش تلویزیونی مطرح کرد. سجادی در واکنش به این انتقاد گفت: «منظورم از ساختار آزاد فیلم باری به هر جهت بودن نبود. فیلم میزانسن دارد  و این با گزارش تلویزیونی زمین تا آسمان فرق می‌کند. من اول فیلم هم می‌نویسم به روایت محمدعلی سجادی. یعنی این برداشت من از این دو نفر است. این را هم باید بگویم که اگر حمید سمندریان زنده بود فیلم قطعا شکل دیگری پیدا می‌کرد». مقدسیان هم در ادامه این بحث افزود: «کارگردان از متریالی که داشته به درستی استفاده کرده است. با توجه به خصوصیت کودک‌وارگی این دو نفر، از نوع مثبتش، اگر این ویژگی دستکاری می‌شد فیلم چیز دیگری از آب درمی‌آمد. خاطرات است که بار فیلم را می کشد.»

سیامک شایقی تهیه کننده و کارگردان حاضر در بین مخاطبین نیز ضمن گلایه از نحوه برگزاری جلسات نقد و بررسی که باید با عدم حضور خود کارگردان برگزار شود پرسید که چرا حمید لبخنده در جایگاه مصاحبه کننده از جایی در فیلم ناپدید می‌شود که سجادی هم این اتفاق را عامدانه دانست و جلوگیری از متکلم وحده شدن لبخنده را دلیل آن دانست: «در نسخه ۴ ساعته فیلم ، در جاهایی خودم روبه‌روی هما روستا می‌نشینم و با او صحبت می‌کنم». کارگردان حمید هما در مورد نحوه آغاز و پایان مستند هم توضیح داد: «فیلم با کودکی هما روستا شروع می‌شود و با کودکی حمید سمندریان پایان می‌یابد. صحنه پایانی فیلم در مراسم نکوداشت سمندریان در جشن تولدش است. می‌خواستم با پویایی و حس زندگی کار را تمام کنم».

«حمیدِ هما» فیلمی که به زندگی و آثار زوج شناخته شده عرصه تئاتر، حمید سمندریان و هما روستا، از زبان هما روستا می‌پردازد، از دهم آبان ماه در گروه هنروتجربه اکران شده‌است.

عکس:احمد عرب سعیدی