هنر و تجربه – امیر محقق: مستندهای پرتره همیشه دروازه‌ای بوده‌اند برای ورود به جهان شخصیت‌هایی که یا از دور آن‌ها را می‌شناسیم یا شناختی نداریم و آن مستند به باب آشنایی و نزدیک شدن ما به یک کاراکتر واقعی تبدیل می‌شود. در گروه هنر و تجربه نیز در طول این یک سال و اندی، تعدادی از مستندهای که به اکران درآمده در شاخه مستند پرتره قرار می‌گیرند؛ از «حمید هما»که به تازگی اکران شده‌ گرفته تا «راننده و روباه» و «من می‌خوام شاه بشم». شاید بتوان گفت اصولاً این نوع مستندسازی به دلایل ظرافت‌ها، جذابیت و گیرایی دنبال کردن زندگی یک کاراکتر که وجه یا وجوه جالبی برای روایت کردن دارد، بیشتر مورد استقبال مستندسازان ایرانی باشد؛ در نهمین جشنواره فیلم مستند «سینما حقیقت» هم بخشی مجزا به مستند پرتره اختصاص داده شده بود. به این بهانه مستندهای برتر پرتره‌ای که امسال (۲۰۱۵) در بعد بین‌المللی به اکران درآمده‌اند را بررسی کرده‌ایم؛ مستندهایی که شخصیتی را زنده یا توجه ما را به آن‌ها جلب کرده‌اند.

«امی»: شاید بتوان این فیلم را پرآوازه‌ترین مستند پرتره ۲۰۱۵ لقب داد که در با شروع فصل جوایز، در بیشتر مواقع در رقابت با مستند «نگاه سکوت» به عنوان بهترین مستند سال شناخته می‌شود. «امی» بر زندگی امی واینهاوس خواننده و ترانه‌سرای بریتانیایی متمرکز است که در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۱ و در ۲۷ سالگی درگذشت. اینکه چگونه اعتیاد به مواد مخدر و الکل، و مسائلی دیگر دست به دست هم دادند تا این خواننده در سن ۲۷ سالگی پنجه در پنجه مرگ بکشد. کارگردان فیلم، آسیف کاپادیا پس از مرگ واینهاوس چند سال را صرف ساختن این مستند کرد، و فیلمی بر اساس مصاحبه با دوستان نزدیک و خانواده امی به‌وجود آورد. فیلم‌هایی از این خواننده نیز، که پیش از این هرگز دیده نشده‌اند، نیز در این مستند به کار برده شده است. امی، پس از رکورد شکنی در گیشه جهانی به دومین مستند پرفروش در تاریخ انگلیس تبدیل شد.

«به من گوش کن مارلون»: بازیگری که لقب بزرگ‌ترین بازیگر تاریخ را دارد، خودش را در این مستند روایت می‌کند. این مستند را استیون رایلی کارگردانی کرده است؛ مستندی که تصویرگر لایه‌های پنهان زندگی براندو است و از قسمت‌هایی از کاست صدای ضبط شده خود این بازیگر در آن استفاده شده است. این کاست حاوی ۳۰۰ ساعت صدای ضبط شده براندو است که او طی  سال‌ها درباره زندگی خصوصی‌اش صحبت کرده. با وجود محبوبیت بالای بازیگر پدرخوانده اما، در بخشی از این مستند، وجه دیگری از براندو نمایش داده می‌شود که انسانی کم‌رو  و با اعتماد به نفس پایین بوده و در خانواده‌ای زندگی می‌کرده که اوضاع بسامانی نداشته‌اند. ترس همیشگی این بازیگر از تنهایی و خودکشی دخترش «چی‌ان» و همچنین ماجرای قتل دامادش نیز از مواردی است که در «به من گوش بده مارلون» به آن پرداخته شده است. مارلون براندو سال ۲۰۰۴ در سن ۸۰ سالگی درگذشت.

«نمک زمین»: ویم وندرس یک‌بار دیگر تسلط خود به فرم مستند را در جدیدترین اثر اکران شده‌اش «نمک زمین» در معرض نمایش گذاشته است. مستندی که ادای احترامی بصری به عکاس معروف برزیلی، سباستیائو سالگادو است و وندرس آن را همراه با پسر سالگادوی عکاس، یعنی جولیانو ریبرو سالگادو به طور مشترک کارگردانی کرده است. سالگادو سال‌هاست که به عنوان یکی از بزرگ ترین عکاسان دنیا شناخته می‌شود که استفاده هنرمندانه او از نور و فضا همراه با همدردی عمیق با شرایط انسانی، منجر به تصاویر پیچیده سفید و سیاهی می‌شود که وقار و شأن هر سوژه و موضوعی را ثبت می‌کند. در فیلم، وندرس با در کنار هم قرار دادن، عکس‌ها و آثار سالگادو در کنار خودش جلوی دوربین، به خاطرات پشت هر عکس هم سری می‌زند و شیوه پیش پا افتاده مستندها در گذاشتن یک متکلم وحده جلوی دوربین را به نحو تعاملی‌تری تبدیل می‌کند. یکی از سخت ترین کارها برای به تصویر کشیدن زندگی یک فرد مهم در قالب یک مستند، نشان دادن زیبایی‌های آثار و زندگی یک هنرمند به زبان سینمایی است که نمک زمین در این کار موفق می‌شود. مستند وندرس سال گذشته در بخش نوعی نگاه جشنواره کن به نمایش درآمد و جایزه هیات داوران این بخش را از آن خود کرد و در آخرین مراسم اسکار نیز، نامزد جایزه بهترین مستند سال بود. دریافت جایزه سزار و جایزه مخاطبین جشنواره سن سباستین از دیگر افتخارات این فیلم به شمار می‌رود.

«چه اتفاقی افتاده خانم سیمون؟»: نینا سیمون، خواننده و پیانیست آمریکایی و فعال حقوق بشر بود. این اثر زوایای مختلفی از زندگی شخصی نینا سیمون را روایت می‌کند که پرده از نبرد او به عنوان یک زن شورشگر بر می‌دارد. وقتی سیمون با جنبش حقوق مدنی در دهه شصت روبرو شد ناگهان تمام آن چیزهایی که سال‌ها در درونش ته‌نشین شده بودند تعریف و معنای جدیدی پیدا کردند و همه چیز شکل دیگری گرفت.  زندگی او از یک ستاره موسیقی به یک فعال سیاسی تغییر کرد.  «چه اتفاقی افتاده خانم سیمون؟»، از یک طرف داستان دخترک تنهایی است که به خاطر تمرین‌های پیانو میان دوستان سیاهش جایی ندارد و به خاطر نژاد پرستی میان سفید‌ها. از طرف دیگر داستان خواننده جوان، فقیر و پرشوریست که میان محبوبیت، فروش فوق‌العاده آهنگ‌هایش و فعالیت‌های سیاسی‌اش گیرکرده و همه را در آن واحد می‌خواهد؛ و در نهایت به تصویر زن مسنی می‌رسد که دیگر آن‌چنان از زندگی راضی نیست ولی به زور قرص و دارو قسمت سرکش وجودش را خاموش کرده تا در این روزهای آخر آهنگ‌هایش را برای آخرین بار اجرا کند و آرامشی مقطعی به دست آورد. لیز گاربوس ساخت این مستند را در مورد سیمون که سال ۲۰۰۳ درگذشته به عهده داشته است.

«زندگی و ذهن مارک دیفرست»: مارک دیفرست زندانی‌ای بود که به فرار از زندان شهرت داشت و در این کار متبحر بود. او پس از ۷ فرار موفق از زندان‌ها مختلف، به ۳۴ سال زندان در امنیتی‌ترین زندانر فلوریدا محکوم شد اما پس از گذشتن ۳۰ سال، آزادی مشروط به او اعطا شد. جرم او در ۱۹ سالگی، برداشتن بی‌اجازه ابزار کاری پدر تازه فوت‌شده‌اش بود اما فرارهای مکررش از زندان، محکومیت ۴ ساله‌اش را به ۳۴ سال رساند. گابریل لندن دیفرست را در حین گذراندن آزادی مشروطش به نوعی در جلوی دوربین، روانکاوی می‌کند.

«آیریس»: آلبرت میزلز مستندساز اسطوره‌ای، آواز قوی خود به نام «آیریس» را ساخت و بدرود حیات گفت. مستندی پرتره از آیریس اپفل، غول صنعت طراحی مد که تمام نیویورک او را می‌شناسند و حالا ۹۳ ساله است. «آیریس» پیرزن تنهایی با گذشته‌ای بسیار موفق را نشان می‌دهد.

«کورت کوبین: مونتاژ جهنم»: کرت کوبین خواننده گروه «نیروانا» در سال ١٩٩۴ در ٢٧سالگی خودکشی کرد، آن‌هم با شلیک گلوله. کوبین فقط ٢٧ سال عمر کرد و با گروهش تنها سه آلبوم بیرون داد؛ اما مگر ممکن است یک جوان ٢٧ساله که حضور جدی‌اش در دنیای موسیقی فقط چهار سال طول کشید، این‌چنین روی دنیای موسیقی تأثیر گذاشته باشد. تصاویر مستند برت مورگن از زندگی خصوصی کوبین و به‌ویژه بخش‌هایی از زندگی او در کنار همسر و دخترش، به‌خوبی نشان می‌دهد کوبین تا چه میزان به‌دنبال آرامش بوده، چطور با خودویرانگری خواسته به این آرامش برسد که نشده، چطور اندکی آرامش در کنار خانواده‌اش پیدا کرده بود. 

«او نامم را ملاله گذاشت»: ملاله یوسف زی، فعال حقوق بشر ۱۷ ساله پاکستانی هم که حالا یک شخصیت بین‌المللی محسوب می‌شود با حضور جلوی دوربین «او نام مرا ملاله گذاشت» از زندگی سخت و تبعیض آمیزش در پاکستان در میان طالبان و فعالیت‌های خود به عنوان سفیر سازمان ملل گفته است و زندگی او از جلوی لنز دوربین دیویس گوگنهایم می‌گذرد.

«سیمور: معرفی»: اتان هاوک، بازیگر مطرح آمریکایی، در اولین تجربه کارگردانی‌ مستندش سراغ به تصویر کشیدن زندگی سیمور برنستاین، پیانیست و آهنگ‌ساز رفته است. برنستاین در سال‌های کهنسالی خود نوازندگی را کنار گذشته و به معلمی روی آورده و زندگی جدیدی را شروع می‌کند. مستند هاوک، زیبایی و افتخار انتقال تجربه و دانش به نسل‌های بعدی را به زبان سینما درآورده است.

مستندهای «کابوس‌گیر» در مورد عوض شدن زندگی برندا مایرز از یک معتاد به فعال حقوق زنان، «شعر، یک شخص عریان است» در مورد زندگی لئو راسل موزیسین که پس از ۴۰ سال به اکران درآمد و …. را هم می‌توان به لیست بالا اضافه کرد. لیستی که امسال مستندسازی خاصه شاخه پرتره را به گامی جلوتر برد و زندگی‌های جالب بیشتری را به جهانیان شناساند.

منابع: پلی لیست، ایندی‌وایر، آی‌ام‌دی‌بی