هنروتجربه: نشست نقد و بررسی «دریا و ماهی‌پرنده» با حضور مهرداد غفارزاده کارگردان و اکبر روح فیلم‌نامه‌نویس این فیلم، چهارشنبه ۱۳ دی ماه در خانه هنرمندان برگزار شد. جواد طوسی منتقد این نشست بود.

طوسی در ابتدای این جلسه درباره فیلم‌هایی که با تمرکز بر زندگی کودکان بزهکار ساخته شده است سخن گفت و در این خصوص توضیح داد: «شاید اولین فیلمی که بعد از انقلاب درباره این موضوع ساخته شد فیلم «گال» به کارگردانی ابوالفضل جلیلی باشد که به‌نظرم فیلم باارزشی است و با گذشت این همه سال هنوز می‌شود روی آن صحبت کرد. فیلم «شهرزیبا» اصغر فرهادی اثر دیگری‌ست که با تمرکز روی این قشر از افراد جامعه ساخته شده است. البته در حوزه مستند فیلم‌هایی با این موضوع پر رونق‌تر هستند و در آثار مستندسازانی چون محسن استادعلی و مهرداد اسکویی به این نوجوانان بزهکار پرداخته شده است.»

او در ادامه گفت: «این فیلم‌ها اگر به خوبی مورد استفاده قرار نگیرند برای مخاطبان غیربومی که در آن فضا حضور نداشته‌اند، جنبه توریستی پیدا می‌کند. مهرداد غفارزاده در فیلم «دریا و ماهی پرنده» سعی کرده است نگاه متفاوتی داشته باشد و صرفا رویکرد مستندگونه را دستور کار خود قرار نداده است بلکه فانتزی و تخیل را به آن اضافه می‌کند. این فانتزی در بخش‌هایی از فیلم نتیجه داده و در بخش‌هایی نیز بیشتر شبیه تجربه کردن و آزمون و خطا شده است که همین جسارت برای تجربه کردن هم قابل تحسین است.»

در ادامه طوسی از غفارزاده خواست تا در خصوص تغییر لحن داخل فیلم که مکررا صورت می‌گیرد و بگوید چه منطقی پشت این تغییر لحن‌ها و استفاده از انیمیشن، نقاشی و تیتراژ فیلم وجود دارد.
غفارزاده در پاسخ به این سوال عنوان کرد: «ایده مرکزی این فیلم حدود ۲۵ سال پیش برایم شکل گرفت؛ من خبرنگار همشهری بودم و برای تهیه یک گزارش به کانون اصلاح و تربیت رفتم، در آنجا روی در و دیوار نقاشی بچه‌ها توجه‌ام را به خود جلب کرد و ایده ساخت این فیلم به ذهنم رسید که بعد از ۲۵ سال توانستم آن را بسازم. سعی کردم از همان تیتراژ ابتدایی با قرار دادن نقاشی‌های متحرک به مخاطب بگویم که قرار است در این فیلم با نقاشی و انیمیشن و جهانی فانتزی روبه‌رو شود. وقتی فیلم جلوتر می‌رود ما هم‌چنان شاهد خطوط و نقاشی‌ها هستیم و این فانتزی در تمام طول فیلم ادامه دارد و در اصل داستان فیلم روی همین نقاشی‌ها می‌گذرد. از ابتدا این را می‌دانستم که قرار است فیلم با فضایی فانتزی و نوعی رئالیسم جادویی به پایان برسد، برای همین به نوع استفاده از این نقاشی‌ها در طول فیلم و در فلش‌بکی که در پایان می‌بینیم، فکر کرده بودم. برایم مهم بود که آن پایان‌بندی از فضای کلی فیلم بیرون نزند. از طرفی چون کاراکتر فیلم همیشه حرفش را به‌واسطه نقاشی می‌زند و برای رساندن منظور و تفکراتش از خطوط و نقاشی استفاده می‌کند، می‌دانستم که مخاطب چشمش به این نوع تصاویر عادت کرده و پایان‌بندی فیلم برایش باورپذیر خواهد بود.»

طوسی در ادامه جلسه از اکبر روح خواست تا در خصوص نگارش فیلم‌نامه و این‌که برای نوشتن این متن چقدر پژوهش صورت گرفته است، صحبت کند. این فیلم‌نامه‌نویس در این مورد توضیح داد: «پیش از این‌که بخواهیم نگارش را آغاز کنیم به این فکر کردیم که نقاشی‌ها باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد تا اعتراضات ذهنی شخصیت اصلی فیلم را منعکس کند. همان‌طورکه در فلش‌بک فیلم مشخص می‌شود، این بچه بی‌گناه است و با اطلاعاتی که در این سکانس به مخاطب می‌دهیم، بزهکار بودن این نوجوان رد می‌شود. از آنجایی‌که احسان نمی‌تواند بی‌گناهی‌اش را ثابت کند و قدرت تکلم نیز ندارد، درونش پر از فریاد و غوغاست. بنابراین لازم بود نقاشی‌های او که تنها وسیله برای سخن گفتنش هستند نیز این فریاد را درون خودش نهفته داشته باشد. پس از پژوهش‌هایی که برای این نقاشی‌ها کردیم، در نهایت تصمیم گرفتیم از فضای نقاشی‌های بنکسی الهام بگیریم. این نقاش –بنکسی- حرف‌هایش را به واسطه نقاشی‌هایش می‌زده و نوعی فریاد و اعتراض در آثار او دیده می‌شود.»

در بخش دیگری از این نشست جواد طوسی نکاتی را پیرامون تعدد شخصیت‌های فیلم «دریا و ماهی‌پرنده» مطرح کرد و این‌که گاهی نویسنده بیش از حد بر شخصیت‌های فرعی تمرکز کرده و وارد جزئیات روابط آن‌ها شده‌است. این منتقد تمرکز بیش از اندازه روی کاراکتر برومند را غیرعادی دانست و از اکبر روح پرسید آیا این نگرانی برایش وجود نداشته که تعدد آدم‌ها تمرکز روی شخصیت مرکزی را تحت‌الشعاع قرار دهد؟ اکبر روح در پاسخ بیان کرد: «این برای من هم خیلی ایده‌آل بود که تمام فیلم با تمرکز روی بچه‌های نوجوان پیش برود ولی تهیه‌کننده این نگرانی را داشت که در آن‌صورت فیلم خیلی هنری شود و مخاطب را پس بزند. البته شاید اگر آن داستان‌های فرعی را از فیلم دربیاوریم، حداکثر ده دقیقه از زمان فیلم را به خودش اختصاص داده باشد ولی به هرحال من هم با نقد شما موافقم.»

طوسی در ادامه در رابطه با شخصیت‌پردازی‌ فیلم عنوان کرد: «شخصیت نادر فلاح در این فیلم به خوبی طراحی شده است و خیلی موجز کاراکتر او معرفی می‌شود، برای من به عنوان مخاطب این انتظار وجود دارد که در مورد کاراکتر همایون ارشادی که رییس زندان است هم نوعی شخصیت‌پردازی صورت بگیرد، ولی به نظر می‌رسد شخصیت فلاح موفق‌تر از شخصیت ارشادی از کار درآمده است.»

این منتقد در ادامه از غفارزاده خواست درباره عدم توازن در شخصیت‌پردازی کاراکترهای فیلم توضیح دهد. غفارزاده در پاسخ گفت: «اگر کار قبلی من با عنوان «گیرنده» را دیده باشید در آنجا هم این تعدد شخصیت وجود داشت. در پاسخ به سوال شما باید بگویم، به این فضاهای شلوغ علاقه‌مند هستم و دوست دارم در داستانم حواشی وجود داشته باشد، البته این را هم قبول دارم که این حواشی باید در طول فیلم جا بیافتد. مطمئنم اگر به این شیوه عمل نکرده بودیم و این تعدد کاراکتر و معرفی روابط شخصیت‌های فرعی در فیلم وجود نداشت، منتقدان این نقد را به ما وارد می‌کردند که چرا ما افرادی که این مکان را مدیریت می‌کنند را نمی‌شناسیم! اگر فقط به احسان و بچه‌های آنجا می‌پرداختیم آن وقت منتقدان می‌گفتند چرا روی بقیه کاراکترها تمرکز نکردید تا ما با فضای زندگی بچه‌ها بیشتر آشنا شویم.»

طوسی در ادامه توضیحات غفارزاده تشریح کرد که تعدد کاراکترها و شلوغ بودن فضا به تنهایی یک ایراد به حساب نمی‌آید بلکه تمرکز بیش از حد روی جزئیات زندگی کاراکترهای فرعی بوده که به نظر او به فیلم آسیب زده است. او در ادامه از بازی خوب نوجوان فیلم و نادر فلاح تعریف کرد و در مقابل انتخاب نیوشا ضیغمی برای این نقش را اشتباه دانست.

غفارزاده در خصوص انتخاب ضیغمی عنوان کرد: «انتخاب اشتباه خانم ضیغمی را قبول ندارم. البته در ابتدای کار، بازیگر دیگری را برای این نقش در نظر داشتم ولی به لحاظ مالی با هم به توافق نرسیدیم و در ادامه خانم ضیغمی برای این نقش انتخاب شدند. شاید در ابتدا برای انتخاب ایشان با جسارت عمل کردم ولی الان از این انتخاب کاملا راضی هستم. فیلم «دریا و ماهی‌پرنده» بیشتر از این‌که در ایران مورد توجه قرار بگیرد، در جشنواره‌های خارجی مورد استقبال قرار گرفت و نظر منتقدان روسی را به خود جلب کرد. یکی از منتقدان مطرح مسکو پس از نمایش فیلم در جشنواره از من پرسید «این فیلمِ کامل از کجا آمده است؟» به ایشان گفتم من بیست سال در حوزه ادبیات فعالیت کردم و در زمینه کار کودک و نوجوان فعال بودم، ایشان در پاسخ گفت: «کاملا مشخص است.» از دیگر بازخوردهای مثبتی که درباره فیلم گرفتیم، نظر رئیس هیات داوران جشنواره مسکو بود، ایشان بعد از اختتامیه به من گفت: «بازیگر زن و نوجوان فیلم فوق‌العاده بازی کردند.» ممکن است به خاطر ذهنیتی که تماشاگر ایرانی از نیوشا ضیغمی دارد و غالبا او را در فیلم‌های تجاری دیده است، براساس همان پیش‌فرض نتواند با بازی او ارتباط برقرار کند ولی همان‌طور که گفتم تماشاگران خارجی که بدون پیش‌فرض نظاره‌گر بازی ضیغمی بودند، بسیار تحت تاثیر نقش‌آفرینی او قرار می‌گرفتند.»

عکس:یاسمن ظهورطلب