محمد تهامی‌نژاد:مستند«خانه خدا» جایگاه متمایزی در سینمای ایران دارد
هنروتجربه: نشست نقد وبررسی مستند«خانه خدا» یک‌شنبه دوازدهم خرداد با حضورمحمد تهامی‌نژاد و رضا درستکار در خانه سینما برگزار شد.
در ابتدای این نشست ناصر صفاریان، دبیر کانون فیلم خانه سینما با اشاره به این که مستند«خانه خدا» در سی‌ام آذرماه ۱۳۴۵ و به شکل عجیبی هم‌زمان با ماه مبارک رمضان به نمایش گذاشته شد،عنوان کرد:«نمایش «خانه خدا» در بیش از ده سینمای تهران باعث شده بود کسانی که حتی کم‌ترین علاقه‌ای به سینما نداشتند برای تماشای این فیلم به سالن‌های نمایش‌دهنده آن قدم بگذارند.اکران گسترده این مستند که به غیر از تهران، در حدود هشت شهر بزرگ ایران نیز در جریان بود، بخش عمده‌ای از افراد مذهبی این شهرها را به خود جلب کرد و جالب این که در شرایط متفاوتی که برای نمایش عمومی این فیلم در نظر گرفته شد، برخلاف رسم آن سال‌ها سرود شاهنشاهی در ابتدای فیلم پخش نشد و برای رعایت حال افراد مذهبی، عکس‌هایی که در سالن انتظار سینماها به نمایش برنامه آینده اختصاص داشت نیز جمع‌‌آوری شد.فیلم «خانه خدا» را می‌توان یکی از نخستین مستندهای ایرانی دانست که به اکران عمومی راه پیدا کرده و با فروش قابل توجهی هم روبه‌رو شد.»
این جلسه با صحبت‌های محمد تهامی‌نژاد درباره نحوه ساخته شدن این مستند سینمایی ادامه پیدا کرد: «فیلم «خانه خدا» در سال ۱۳۴۵ و با علاقه و احترام فراوان ساخته شده است. زمانی که دوران جدیدی در سینمای مستند آغاز شده بود. در حقیقت می‌توان گفت این فیلم به دلیل احترام به واقعیت و نوع پژوهشی که در ساخت آن انجام شده از جایگاه متمایزی در سینمای ایران برخوردار است.از زمان تولید «خانه خدا» تاکنون همواره این پرسش مطرح شده که کارگردان این فیلم چه کسی بوده و این در حالی است که در تیتراژ فیلم، از اشاره مستقیم به این عنوان پرهیز شده و تهیه‌کننده (استودیو ایران‌فیلم که محل فعلی خانه سینماست) ترجیح داده هیچ اسمی از کارگردان نباشد.»
او سپس به صحبت‌های جلال مقدم درباره کارگردان این فیلم اشاره کرد:«سال‌ها قبل، جلال مقدم در گفت‌وگویی گفته بود این فیلم کارگردان مشخصی نداشته و به همین دلیل نام کسی در تیتراژ قید نشده است. اما نکته این‌جاست که در نسخه ویدئویی این فیلم و در تیتراژ انگلیسی آن که سال‌ها قبل در آمریکا توزیع شد، نام ابوالقاسم رضایی به عنوان کارگردان و جلال مقدم به عنوان مشاور تهیه‌کننده قید شده است.در نامه‌ای هم که در حاشیه یکی از نمایش‌های محدود این فیلم توسط زنده‌یاد نعمت حقیقی فرستاده شد نیز به صراحت به این نکته تاکید و اشاره شده بود که فیلم «خانه خدا» متعلق به ابوالقاسم رضایی و ساخته اوست.در بخشی از آن نامه آمده بود؛ گلستان، تدوین‌گر فیلم نبود بلکه گفتار فیلم را نوشت. البته فیلم تمام شده را دید، به تدوین ایراداتی گرفت و کار کرد؛ ولی گفتار فیلم را دوباره نوشت. طوری که «گلستانی» نباشد. همان‌طور که گفته شد، محمود سعادت و حمزه رحمانی رسماً نویسنده گفتار این فیلم هستند.امیدوارم روزی خانواده مرحوم نعمت حقیقی این نامه را منتشر کنند تا از ابهام‌هایی که پیرامون نحوه ساخت این فیلم و تفکیک وظایف سازندگان آن وجود دارد کاسته شود.البته به گمان من ساخت این نوع فیلم‌ها اساساً بین کارگردان، تهیه‌کننده و فیلم‌بردارها مشترک است. چنان که مرحوم نعمت حقیقی در گفت‌وگویی گفته بود این فیلم کارگردان خاصی نداشته و چهار فیلم‌بردار این فیلم در مکان‌های مختلف به کار مشغول بوده‌اند. در حقیقت می‌توان گفت در این فیلم با پدیده فیلم‌بردار/ کارگردان مواجهیم که در ساختار آن نیز نمود دارد.»
تهامی‌نژاد در ادامه صحبت‌هایش پژوهشی که درباره مناسک حج انجام شده را مهم‌ترین ویژگی این فیلم برشمرد:«این پژوهش ظاهراً دو مرحله داشته و یک مرحله آن سر صحنه و توسط فیلم‌برداران فیلم انجام شده که در نهایت، گفتار متن فیلم را شکل داده است.»
در بخش دیگری از این نشست رضا درستکار با تاکید بر این نکته که «مستند «خانه خدا» فیلم نفیس و بسیار باارزشی است که درباره مناسک حج ساخته شده است.»گفت:«این فیلم حاصل ذوق سینمایی کسانی است که با دشواری‌های سال‌های دور قدم به سرزمین وحی گذاشته‌اند و آن‌چه که در نفس زیارت وجود دارد را به نمایش گذاشته‌اند. از این زاویه می‌توان گفت «خانه خدا» فیلم بی‌جهتی است و خوش‌بختانه یک‌سویه‌نگر نیست.»
این منتقد در ادامه عنوان کرد:«ارزش فیلم «خانه خدا» زمانی نمایان‌تر می‌شود که آن را با سینمای دستکاری شده و قلابیِ امروز مقایسه کنیم. سینمای ظاهراً مطلوب مدیران فعلی که زیبایی‌شناسیِ فعال و شور و شوق فیلم‌هایی نظیر «خانه‌خدا» در آن جایی ندارد.اگر دفعات بسیار محدودی که حاجی‌ها رو به دوربین نگاه می‌کنند را کنار بگذاریم، باید پذیرفت حضور دوربین در این فیلم، اصلاً محسوس نبوده است.»
در ادامه نشست سوالی پیرامون تدوین فیلم مطرح شد. تهامی‌نژاد درباره ویژگی تدوین این مستند توضیح داد:««در «خانه خدا» لحظات تدوینی خیلی خوبی وجود دارد. به‌خصوص در بخش‌های پایانی فیلم که در منا می‌گذرد و سکوت معنادار این لحظات به صحنه‌های نماز در داخل صحن مکه برش خورده است.خود این نکته نشان می‌دهد سازندگان این فیلم از بیرون به موضوع نگاه نکرده‌اند و از درون به آن توجه کرده‌اند. به همین خاطر در تیتراژ آغاز «خانه خدا» از دست‌اندرکاران حاضر در صحنه‌تولید این فیلم با عنوان حاجی (زائرِ خانه خدا) یاد شده است.»
رضا درستکار نیز ضمن تایید ویژگی‌های تدوین این فیلم گفت: «مستند «خانه خدا» نخستین فیلم حرفه‌ای در سراسر جهان است که در آن به مناسک حج پرداخته شده است.ظاهراً این فیلم به هشتاد و دو کشور فروخته شده و از این نظر می‌توان گفت تولید آن بسیار سودآور بوده است.»
در ادامه جلسه، محمد تهامی‌نژاد «ثبت وضعیت مدیریت حج در سال ۱۳۴۵ و در این فیلم» را مهم‌ترین ویژگی فیلم از نظر انسان‌شناسی برشمرد:«طی سال‌های گذشته تغییرات فراوانی در محیط شهری مکه و مدینه رخ داده که با مقایسه این فیلم و مستندهایی که در سال‌های اخیر در سرزمین وحی تصویربرداری شده‌اند، می‌توان به آن‌ها دست پیدا کرد.»
او سپس با اشاره به «ثبت تصویر گورستان بقیع» به عنوان یک سند تاریخی در این فیلم گفت: «در حقیقت می‌توان گفت «خانه خدا» ثبت کننده وضعیتی است که جلال آل‌احمد در کتاب معروف «خسی در میقات» با نگاهی انتقادی آن را مورد بررسی قرار داده و به صراحت اعلام کرده چنین وضعی را مناسب جهان اسلام نمی‌داند.این فیلم در برخی لحظات خود رویکردی شبیه مستندهای شهری پیدا کرده و به شیوه دوربین روی دست، وضعیت نابسامان حج و حجاج در آن سال‌ها را مورد بررسی قرار داده است.»
در بخشی از این نشست فرامرز بیگلو (از دست‌اندرکاران لابراتوار سینمای آریا) که در مرحله ترمیم و بازسازی نسخه دیجیتالی «خانه خدا» حضور داشته،نکاتی را درباره احتمال کوتاه شدن فیلم مطرح کرد: «مدت زمان نسخه‌ای که از «خانه خدا» در فیلم‌خانه ملی ایران وجود داشت، با نسخه به نمایش درآمده فعلی هیچ فرقی نداشت و پنج حلقه دوهزار فیتی بود.»او هم‌چنین صحنه‌های شب در «خانه خدا» را یکی از چالش‌های مرمت و بازسازی این فیلم عنوان کرد.
در بخش پایانی این جلسه رضا درستکار مستند «خانه خدا» را از دریچه نگاه سینمایی،یک سند باشکوه تصویری توصیف کرد. محمد تهامی‌نژاد نیز از نبودن نگاتیوهای این فیلم اظهار تاسف کرد:«باعث تاسف است که نگاتیوهای این فیلم وجود ندارد و نسخه فعلی از روی پوزیتیوهای به‌جا مانده از آن ترمیم و بازسازی شده است.»
